Janusz A. Zajdel

Janusz A. Zajdel urodził się w 1938 roku w Warszawie. Był fizykiem, zatrudnionym w Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej, a jego praca naukowa zaowocowała licznymi publikacjami naukowymi i popularnonaukowymi. Do fantastyki trafił dzięki redakcji Młodego Technika i prowadzonej tam przez Zbigniewa Przyrowskiego stałej rubryce SF. Zbigniew Przyrowski wspomina, że Janusz Zajdel pojawił się u niego jako kilkunastoletni chłopak (razem z bratem) z garścią dziwnych pomysłów na niepraktyczne, ale ciekawe urządzenia i przedmioty. Powstał z tego artykuł "Pomysły braci Zajdel" i narodziła się rubryka "Pomysły dziwne, zwariowane i takie sobie". W Młodym Techniku Janusz A. Zajdel debiutował opowiadaniem Tau Wieloryba (nr 10/1961). Potem opublikował ponad 50 nowel drukowanych w prasie, antologiach i zbiorach autorskich. Pierwszy zbiór opowiadań Jad mantezji ukazał się w 1965 roku, a pierwsza powieść Lalande 21185 w roku 1966. Kolejne książki to zbiór Przejście przez lustro (1975), powieść Prawo do powrotu (1975), zbiór Iluzyt (1976). W roku 1980 ukazuje się pierwsza powieść Zajdla zaliczona potem do nurtu social fiction: Cylinder van Troffa, a po niej zbiorki Feniks (1981) i Ogon diabła (1982). W swoich utworach z pierwszego okresu działalności Janusz Zajdel był wierny konwencji klasycznej SF. Opisywał w nich loty kosmiczne, problemy z maszynami, dziwne wynalazki, kontakt z obcą cywilizacją. Opowiadania były zwięzłe, oszczędne, zazwyczaj zręcznie spuentowane, wykorzystujące atrakcyjne paradoksy, grę słów i skojarzeń. W tej kategorii pisarz ten należał do najbardziej poczytnych autorów polskiej fantastyki.

Kolejne lata przyniosły serię powieści Zajdla, które w oczach fanów pozwoliły pisarzowi zająć opuszczoną przez Lema pozycję lidera. Mowa tu o utrzymanych w konwencji social fiction powieściach Limes inferior (1982), Wyjście z cienia (1983), Cała prawda o planecie Ksi (1983), Paradyzja (1984). Książki te, wraz z wymienionym wcześniej Cylindrem van Troffa, stanowią kanon polskiej fantastyki socjologicznej lat 80. Zajdel przedstawiał w nich i badał społeczeństwa ograniczone i kontrolowane, odgórnie sterowane, budowane według dziwacznych reguł, wreszcie - okupowane. Ukazywał naturalne, przystosowawcze reakcje ludzi na nieżyciowe przepisy. Opisywał reakcje i motywy ludzi, tak z aparatu władzy, jak i opozycji. Co ważne, prezentował też wzory postaw i zachowań.

Wszystkie te elementy jako żywo odpowiadały otaczającemu Zajdla i jego czytelników czasowi realsocjalizmu, z jego biurokracją i głupotą, z niekompetencją i arogancją władzy, karierowiczostwem i serwilizmem urzędasów, wreszcie - ze zbrodniami tajnej policji, kłamstwem propagandy, sowieckimi rezydentami.

Każda z jego książek może być czytana w całkowitym oderwaniu od polityki i socjologii, jako kawałek przyzwoitej fantastycznej prozy. Popularność wśród czytelników, aprobata branżowej krytyki, dwudziestoletnia obecność na rynku, wreszcie aktywność pisarska przynosząca co roku nowe książki - połączenie tych wszystkich czynników sprawiło, że Zajdel stał się postacią numer jeden w polskiej SF pierwszej połowy lat osiemdziesiątych.

Po śmierci pisarza ukazały się trzy zbiory jego opowiadań: Dokąd jedzie ten tramwaj, Wyższe racje i List pożegnalny. Janusz A. Zajdel zmarł 19 lipca 1985.